Na gran tradiziun tl sport dla lüsa
Les prümes gares dl paîsc
Le sport che á la maiú tradiziun a La Val é zënz’ater l'sport dla lüsa. Sciöche an vëiga da chëstes fotografíes di agn 1920 - 1930 gnêl bele laôta fat gares dla lüsa a La Val. Les gares gnê laôta fates dala Forcela da Cians fina jö Pidrô, val' iade gnêl pié ía da Cians. Les gares gnê organisades da uniuns dl paîsc (ciantadus, uniun dl teater y d'atres) por trá íte val' scioldi. I partezipanc’ paiâ íte 2 o 3 lires che jê a bëgn dl'uniun che organisâ. Le fin prinzipal n'ê insciö nia chël da se mosuré un cun l'ater y da odëi chël che ê le miú, ince sce le davagné na gara ê pa bëgn ince laôta na sodesfaziun che ti fajô gola a düc’. I mius ne ciafâ nia medaies o copes mo ai gnê premiá cun gherlandes, liagnes, turtes o val' boza d'ega de vita. Les gherlandes gnê metüdes söl ciapel o incër le col ía. Les ëres n'ê laôta nia massa bëgnodüdes a na gara. La pratica de n sport gnê odü por n'ëra val de feter, val che n'aldî nia da gní fat. Mo al ê ince gaujes pratiches: na braia ne podôres nia se vistí y cun la gunela ne jêra mefo nia massa bun da jí cun la lüsa. Ti agn 60 gnêl vigni ann fat na gara dl paîsc da Forcela da Cians fina jö Pidrô.
I concorënc’ de na gara dla lüsa dan la ostaría da Pidrô dan da 60 agn. Sentá a man ciampa él Sepl d’Janiaco (cun la turte), Paul da Coz (cun la gherlanda), Giuvani Furchëta (turte) y dlungia Nese d’Laser (gherlanda). A man dërta, sentè sön lüsa, él Franzl Mone y dlungia ël Nazio de Nadalin. Chël dai orghi é Pasquale d’Laser. Chi dui che se tëgn tla cravata é Vijo Mone y Jep Tondl. A man dërta cun la „ciüria de comun“ él Giuvani dl Rich. |
Na gara di sculari dla „gran scora“, sciöche an dijô laôta, incër le 1930. Impé da man ciampa: Andrè dai Mnüdi, Carlo Fumere, Pasquale dl Feur, Carlo Murná, Tomesc Tondl, Giuvani da Mirió y Bustian dla Feuria. Sentè sön lüsa a man ciampa él Sepl da Mirió, a man dërta Pire de Furnacia. Ince a man dërta, sentè dlungia lüsa, él Giuvani da Ciampëi. Ia dedô él Giuvani Mone y Martin da Pastrogn che porta la lüsa. |
Chësc trú da gara ê tan lunch, che i mius concorënc’ â 12 menüc’ da raité jö; i ultims rovâ a Pidrô dô da 20 menüc’ de gara. A chëstes gares êl düt le paîsc che tolô pert y al gnê ince arcumpedè datrai passa 100 concorënc’. A fá fòra i tëmps de gara stênse tla ostaría da Pidrô y i cunc’ messâ sambëgn düc’ gní fac’ a man, cî che se damanâ n gran laûr. Por fortüna êl la maéstra Lydia Zingerle che fajô fòra cun gran slüm i tëmps de gara, feter tan snel sciöche aldedaincö le computer. Interessant éle che pro chëstes gares ne ti gnê les copes nia dades ai singui concorënc’, mo al gnê premié aladô dles vijinanzes. La vijinanza che â i trëi concorënc’ che jê le plü debota davagnâ la copa, che messâ vigni ann gní passada inant ala vijinanza che davagnâ. Dô che la medema vijinanza l'â davagnada por trëi iadi, podôra s'la tigní. I mius da jí cun la lüsa ê scialdi chi da Lunz. N iade êl finamai sozedü che les döes vijinanzes da Lunz y da Ciampló â albü avisa le medem tëmp. Insciö âl messü gní fat la domënia dô na gara nöia aposta mâ por i trëi mius concorënc’ dles döes vijinanzes, che é spo gnüda davagnada da chi da Ciampló. A chëstes gares gnêl dagnëra dër tröpa jënt a ciarè prò.
I mius ciafâ na gherlanda o na turte. Da man ciampa: Vigile Miribung, Pire Tolpeit, Clemente Moling, Tone Miribung; sentè Dolfo Tavella. |
Na gara dla lüsa tl ann 1930 (dan la ostaría Pider). Impé a man ciampa cun la gherlanda tacada sön lüsa él Sciandro d’Al Bagn y dan da ël, sentè sön lüsa, Fonjo dl Murná. Chi dui dai snauzrí, impé a man dërta, é Pire de Soví y Martiniano y dlungia ëi, ince cun la gherlanda sön lüsa él Daniele da Spëscia. |
Dô na gara dla lüsa a Pidrô - sentá da man ciampa: Giuvani de Tolpëi (Enangelista), Sepl d’Janiaco, Vijo da Ciurnadú y l’Senner cun Sepl d’Aiarëi che tira le dëit. I ultims dui sentá a man dërta é Zeno y Tomesc da Coz. Cun la lüsa söl spiné y la gherlanda él Giuvani Furchëta, atira ia dô ël Tita de Cestun. Ia dedô t’amez, zënza ciapél, él Sepl d’Sepl, dlungia ël Vijo Maéster y dan da ël Fonjo dl Murná (cui snauzri) y Giuvani de Sepl. Chël che tëgn la lüsa da fëgn é Jöpl Cargá. |
Düc’ adüm al travert ia dô la ostaría da Pidrô. Giuvani dl Rich, cun les mans te gofa dl mantel, che ê laôta „fant de podestá“ á rové da scrí sö. Franzl dl Mone, cun les mazes dai schi, se lascia impié la pipa da Andrè de Cestun. A man ciampa, che se sfrëia les mans, Carlo de Furnacia, ia dô ël Pire de Soví (cui snauzri). Bel cá ensom a man dërta él Paul de Pramperch y t’amez sentè sön lüsa, Sepl de Fino. |
Gara dles lüses a Cians (agn 60) - da man ciampa: Guido y Carlo Tavella, Otto y Giuvani Rubatscher y Robert Tavella.
Chilò dessot: I concorënc’ al start sö dal Crist da Cians (incër le 1950). T’amez che scrî sö él le maéster Jepele Frontull |
Gares zonales y nazionales
La prüma "maiú" gara é gnüda fata tl ann 1966 dô le trú vedl dla Furnela jö. Ara se tratâ de na gara nazionala y por ti la fá n pü' plü ria ai concorënc’ êl gnü chirí fòra chësc trú dër ërt. Cun chësta gran pendënza ê la pista sambëgn ince dër prigorosa y insciö êl ince stè n valgügn concorënc’ che s'â fat mè. Dedô ne n'él mai plü gnü fat gares dô chësc trú jö, mo an les fajô söl trú Col - Plans. Da sëgn inant gnêl vigni invern organisé a La Val na gara importanta (nazionala o zonala o "de cualifica", sciöche an ti dijô ales gares plü importantes). La pista Col - Plans ê famoja por le parëi de dlacia che gnê fat jö da Rü de Fless (olache al é sëgn le punt). Te chësta ôta gnêl fat sö na sort de mür sciöche al é söles pistes artifiziales, y i garejadus podô la lascè jí cun düt le sbunf íte tla ôta. L'ega por fá chësc mür de dlacia y por arjigné la pista gnê condüta da Plans fòra cun na Jeep y n zoghe. Vignun pò se ponsé cî bríes che chëstes ê. Gonot gnêl laurè fina dô mesanöt fòra te n dër frëit y magari êsun ciamò düt moi.
Chilò vëigon le mür de dlacia jö da Rü de Fless söla pista Col - Plans (Tone Alton y Giuvani Rives sön lüsa). |
Tl ann 1976 (ai 18 de jená) él gnü fat na gara nazionala söla pista Armentara - Fornacia. Chësta pista â na lunghëza de 1800 m y n deslivel de 220 m. Le start gnê fat sö dan chi crëps, sura la Cialciara y le travert ê jö en Fornacia. Chësta gara é gnüda davagnada da Robert Tavella. Tla medema sajun, dô les festes da Nadè, él ince gnü fat na gara zonala di mituns söla pista da Plan dala Luvara fina fòra en Plans. Ince pro chëstes maius gares messâ dütes les tlassifiches gní fates a man, y gonot rovan a fá la premiaziun impormò söla sëra. Düc’ i concorënc’ messâ aspetè fina la premiaziun, deache impormò dailò ciafâi zoruch la cherta FISI, che vignun messâ dè jö dan la gara por podëi tó pert ala competiziun.